DE REFLEXIEVE BENADERING TOT HET TOERISME

Alle rechten voorbehouden. De gehele of gedeeltelijke reproductie is verboden zonder de toestemming van Marinus C. Gisolf en zonder bronvermelding

Inleiding

De reflexieve benadering tot het toerisme steunt op de solidariteit van het toerisme met een toeristische bestemming. Wat toeristen en toeristische bestemming bindt is de betrokkenheid bij de toekomst van onze planeet en daarnaast het stimuleren van een plaatselijke ontwikkeling die een bevolking in staat stelt in hun huidige behoeftes te voorzien, terwijl tegelijkertijd ervoor gezorgd wordt dat toekomstige generaties hun behoefte op gelijke of betere wijze kan bevredigen. De reflexieve benadering van het toerisme gaat over de wederkerigheid en wisselwerking tussen toeristen enerzijds en de plaatselijke bevolking, infrastructuur en toeristische attracties anderzijds.

De behoefte om dit fenomeen genaamd toerisme op een andere manier te beschouwen dan de gebruikelijke opvatting hierover komt uit de dringende oproep voort om een duurzame ontwikkeling zo effectief mogelijk uit te voeren. Reisorganisaties, regerings instanties, hoteleigenaren of toeristische attracties vormen de belangrijkste acteurs op het gebied van duurzame ontwikkeling, maar op een of andere wijze wordt de belangrijkste deelnemer in het toerisme maar steeds buiten beschouwing gelaten: de toerist. Dit is des te meer opvallend, omdat de toerist de ster van de toeristische show is en daardoor het nauwst erbij betrokken.

Dit kan gedeeltelijk verklaard worden door het feit dat het begrip “toerisme” pas vanaf de jaren vijftig ontwikkeld werd, want daarvoor reisde men gewoon en was dit vooral een sociale aangelegenheid. Ging men vroeger een of meerdere dagen naar een plaatselijk strand of naar kennissen op het platteland en begon in de twintigste eeuw het begrip vakantieganger de kop op te steken, werden er vanaf de jaren vijftig steeds meer ‘grote’ vakanties georganiseerd en gaat men in het Westen minimaal 3 of vier weken met vakantie. Door bevolkings groei en verbeterde economische voorwaarde in het Westen begonnen miljoenen mensen lange vakanties te nemen en is in de 21^ste eeuw de vakantie al iets ‘heiligs’ geworden, waar niemand blijkbaar meer buiten kan – dit in grote tegenstelling tot ontwikkelings landen. Vanuit het westen werden er enorme transportlijnen opgezet met bus, trein of vliegtuig en om al deze tendensen het hoofd te bieden werden er op vele plaatsen grote resorthotels uit de grond gestampt. Er ontstond een patroon van grote investeringen, groots opgezette reisorganisaties, propaganda machinerie en begon men het woord toeristenindustrie te gebruiken. Wat vroeger reizigers waren, werden klanten van deze industrie (toeristen), wat vroeger vooral een sociaal ingestelde activiteit was, werd vanaf de jaren zestig een economische zaak van vraag en aanbod en waar vroeger de reiziger accepteerde hoe andere streken of landen waren, eist de toerist van nu, dat een bestemming aan zijn smaak en interesses enigzins aangepast is.

Het is deze visie van toeristen als klant en de klant is Koning die op ernstige wijze een beletsel vormt om zo duurzaam mogelijk te werk te kunnen gaan. We kunnen zelfs een stap verder gaan en zeggen dat zonder de actieve deelname van toeristen enigerlei vorm van duurzame toeristische ontwikkeling het risico loopt ergens halverwege dit proces te blijven steken.

Het onder druk zetten van reisorganisaties of hotels om zo duurzaam mogelijk te werk te gaan is belangrijk, maar kan nooit effectief worden, zolang toeristen niet weten, niet begrijpen of niet bereid zijn te reageren op de roep om de invloed van de sporen van hun bezoek te verminderen. In het kort is er geen duurzaam toerisme zonder duurzame toeristen. Overigens bedoel ik met duurzame toeristen niet degenen die maar eindeloos op dezelfde plaats blijven, maar de toeristen die enig begrip hebben voor duurzaamheid en daar ook naar proberen te handelen.

Er is nog een reden waarom het dringend wordt het toerisme van een andere kan te benaderen: vanaf de jaren tachtig kan er een tendens waargenomen worden die doorgaans met de term post-modernisme aangeduid wordt. Zonder verder te diep hierop in te gaan betreft het hier socio-culturele verschuivingen die op gang gekomen zijn door versnelde globalisering, waardoor concepten zoals tijd en plaats anders ervaren worden en wat weer geleid heeft tot een nieuwe bespiegeling over de identiteit, het Zelf en de plaats mensen in deze wereld innemen. Het gaat dan om de neiging, dat de sterke band die mensen met een zekere plaats en cultuur hadden plaats gaat maken voor het gevoel van tijdsgebondenheid en het behoren tot een tijdperk.

Mensen krijgen het gevoel dat tijd en plaats samengepserst worden en men ook in mindere mate een duidelijk gevoel van ons zelf heeft, wat tot een gefragmenteerde identiteit leidt en daarnaast ook tot culturele meervoudigheid. Deze meervoudigheid, die een van de karakteristieken van het postmodernisme vormt, kan niet beter aangetoond worden dan door de snel wijder wordende horizon van het toerisme. Daardoor is het aantal activiteiten en ervaringen die met recht als toerisme geklassificeerd kunnen worden enorm in aantal toegenomen en tegenwoordig schijnt zo’n beetje elke dimensie van de menselijke cultuur het potentieel te bezittten een vorm van toerisme te worden.

Daar kan aan toegevoegd worden dat door de toenemende rol van consumptie in de maatschappij dit ertoe bijdraagt, dat het toerisme heel goed inhaakt op het post-modernisme, daar van nature het toerisme de consumptie van natuurlijke bronnen, gecreeërde milieu’s en culturen betreft.

Onder de invloed van het post-modernisme is er een toenemende tendens onder toeristen meer in authenticiteit geïnteresseerd te zijn als een resultaat van een wereld waar mensen een gevoel van vervreemding hebben van de natuur en waar het daagse leven steeds meer als niet-authentiek word ervaren. Toeristen schijnen steeds meer hun eigen weg te zoeken en kiezen wat hun leuk lijkt en verwerpen wat niet in hun idee lijkt te passen van iets nieuws, anders en authentieks. In toenemende mate volgen de toeristen het standaard toeristisch aanbod niet meer, maar beginnen naar een eigen wijze te speuren om een vakantie te hebben. De invloed van de massa media, de steeds meervoudige socio-culturele maatschappelijke waardes gecombineerd met een afnemende godsdienstigheid en stijgende ongelovigheid oefenen een duidelijke invloed op de verschillende maatschappijen uit en in dit geval niet alleen de Westerse.

Toenemend individualisme onder toeristen in hun zoektocht naar zelf-realisatie en de rol van de natuur en de authenticiteit hierbij zijn tendensen die de toerist in het centrum van de aandacht zetten en er daardoor ook de noodzaak onstaat deze toerist als volwaardige partner in het toerisme te accepeteren, daar juist deze toerist zelf begonnen is een nieuwe interesse en opvatting over het toerisme op eigen wijze te ontwikkelen.

Daarbij kan ook genoemd worden dat door de groeiende onzekerheden over het heden en de toekomst er een nostalgische hang onstaat naar een verleden vol geïdealiseerde authenticiteit. Toeristen reizen nu vaak naar derde wereld landen juist om iets van het “ouderweste” terug te vinden, waar de tijd schijnt stil te hebben gestaan.

De voornoemde economische veranderingen in het toerisme als ook de socio-culturele verschuivingen in vele Westerse maatschappijen komen niet noodzakelijkwijs overeen met de urgente noodzaak voor een duurzame ontwikkeling van onze planeet. Daar dit laatste fundamenteel is om te overleven is er een even urgente noodzaak om sommige basis principes van het toerisme te reformuleren.

DEEL I

De basis van de reflexiviteit in het toerisme: de ontmoeting tussen toerist en toeristische bestemming

Wanneer we de scheiding tussen toeristen aan de ene kant en de zogenaamde toeristen “industrie” aan de andere opheffen en deze twee krachten samenvoegen tot een grote activiteit genaamd toerisme, kunnen we de basis leggen om toeristen langzaam aan in een toeristisch duurzaamheids process te laten deelnemen. Dit kan bewerkstelligd worden door op de beleving van een toerist te concentreren en niet op de persoon zelf.

In het toerisme gaat het om het beleven en de resulterende ervaringen: niemand kan die verkopen en alleen de toerist zelf kan ze beleven. Het moment van het beleven is precies het ontmoetingspunt tussen toerist en bestemming in de ruimste zin des woords. Wanneer we het toerisme op een reflexieve manier benaderen dan is het moment van het beleven de spil waar het toerisme om draait en moet ervoor zorgen, dat zowel toerist als bestemming een gelijkwaardig voordeel kunnen betrekken van deze tastbare en vaak ook niet tastbare ontmoeting. Toeristen vormen daarbij een onlosmakelijk deel van het toerisme.

Dit betekent ook, dat Tour Operators, reisagenten, reiswinkels etc. als tussenpersonen gezien moeten worden en niet als de ruggegraat van een industrie. Zij helpen toeristen als ook de bestemming, zodat de een de ander kan ontmoeten. Reisorganisaties doen dit tegen een geldelijke vergoeding, maar tegenwoordig spelen ook andere beweegredenen een rol.

Het sublime moment van deze ontmoeting tussen toeristen en toeristische bestemming is het ogenblik dat de toerist begint te beleven. Op dezelfde manier als bij een maaltijd men caloriën nuttigt, ontvangt de toerist impulsen via de zintuigen – de zintuigelijke waarneming. We trekken dit idee door en noemen de opname van signalen via de zintuigen de opname van belevings caloriën, oftewel Belcal. Deze Belcal worden vervolgens door het brein verwerkt. Een eenheid geconsumeerde en verwerkte Belcal heet een ervaring en dat is nu net waar de toerist op uit is. In feite betaalt de toerist dus voor de mogelijkheid Belcal op te nemen met een mogelijke ervaring als resultaat.

Toeristen baseren hun vakantie bestemming op zekere persoonlijke interesses en hoe attractief een toeristisch hoogtepunt lijkt, zoals een beroemde waterval, een nationaal park of een wereldstad. We noemen deze toeristische attracties belevingsbronnen oftewel Belbron. Als deze belangrijk genoeg zijn voor een toerist om daar zijn vakantie keuze op te baseren, dan noemen we die attracties Hoofdbelbronnen. Daar dichtbij kan men kleinere Belbronnen aantreffen die gebruik maken van de aanwezigheid van toeristen op die plaats, die wij de nevenbelbronnen noemen (een klein museum, “canopy tour” of botanische tuin). Voor meer informatie over het beleven klik hier

Daarnaast hebben we bij elke bestemming de normale natuurlijke omgeving met bijbehorend plaatselijk dorps- of stadsleven. Dit vormen belbronnen die gewoon langs de weg voor het oprapen zijn en elke toerist kan daar een gratis ervaring uithalen: we noemen dit de gedeelde belbronnen, daar een plaatselijke bevolking die met de toeristen deelt. Een andere bron van Belcal zijn de plotselinge ontmoetingen of gebeurtenissen, die we de toevallige belbronnen noemen; ongelukken horen daar ook toe, hoe ongelukkig ze ook mogen zijn en de resulterende ervaringen negatief genoemd worden. Voor meer informatie over de ervaring en belbronnen klik hier

Het toerisme bestaat uit een groot aantal mensen, organisaties, hotels of andere soorten gebouwen, vervoersmiddelen en nog vele andere identiteiten die allen tesamen een ingewikkeld patroon van netwerken vormen. De toeristen maken ook deel van deze netwerken uit.

Om de reflexieve benadering van het toerisme-van-de-toerist beter te kunnen begrijpen is het belangrijk zich te realiseren, dat er een fundamenteel verschil is tussen hoofd- en nevenbelbronnen aan de ene kant en de gedeelde en toevallige aan de andere. De eersten zijn speciaal voor toeristen ontwikkeld, terwijl de tweede een onderdeel van een bestemming vormen met of zonder de aanwezigheid van toeristen. Een lieflijk landschap, een schilderachtig dorpje, de plaatselijke gewoontes of een enorme oude eik zijn hoe dan ook aanwezig en toeristen hoeven niet te betalen om die te beleven, er hoeven geen reserveringen gemaakt te worden en geen enkele reisorganisatie is hierbij betrokken. Het is interessant te zien, dat vaak een groot deel van de vakantie ervaringen uit deze gedeelde belbronnen komen en niet alleen voor de algemene atmosfeer van een plek zorgen, maar ook alle detalles ervan, zoals zekere geuren, geluiden of zoiets menselijks als een glimlach.

Toeristen ‘Lifestyles’

Binnen het beperkte terrein van de vakantie – of het toerist zijn – kan men verschillende types toeristen onderscheiden, gebaseerd op karakter eigenschappen en levensstijl en daarmee ook op de beslissingen, die de pre-toerist neemt. Er zijn twee extremen en zoals altijd bevinden de meeste mensen zich daar ergens tussen in. De schaal heet de Toeristen Life Style schaal (TLS).

Het linkse extreem betreft de pre-toerist, die zeer individualistisch is en dus alleen of met partner rondreist. Dit soort mensen maken hun eigen reisschema´s en willen op hun eigen ritme reizen. Zij willen actief bezig zijn, vermijden doorgaans wat als “toeristisch” bekend staat en hebben een duidelijke interesse in de plaatselijke bevolking en cultuur. Vrijwilligers werk is een serieuze optie en de confrontatie van zichzelf met mensen van andere culturen is heel belangrijk. Deze mensen stellen zichzelf in extreme fysieke situaties of in sociaal opzicht op de proef met nadruk op hun eigen prestaties. Deze kant van de schaal noemen wij de idealistische toeristen kant en daar dit soort toeristen zich makkelijk tegen de hoofdstroming afzet wordt ook wel de naam allocentrisch gebruikt .

Het andere uiterste van de schaal wordt gedomineerd door gemakzucht, waarbij alles inbegrepen en voor de toerist geregeld moet zijn. Dit houdt in dat deze mensen geen kopzorgen willen hebben en zich kunnnen ontspannen, niet hoeven na te denken en vooral met het eigen lichaam bezig kunnen zijn door middel van zonnebaden, massages, of plastische chirurgie, bijvoorbeeld; verder hebben zij weinig of geen interesse in het wel en wee van de plaatselijke bevolking. We noemen dit de psycho-centrische kant.

De selectie waar men met vakantie naartoe wil en de overgang van pre-toerist maar echte toerist betekenen dat er een aantal ingewikkelde beslissingen genomen moeten worden. Hoeveel tijd een toerist beschikbaar heeft, zijn budget, alleen reizen of in een groep, vliegen en huurauto of met een cruiseschip zijn allemaal elementen die bekeken moeten worden. De toeristen van de twee verschillende kanten van de TSL schaal zullen deze beslissingen op verschillende manieren behandelen. Degenen aan de linker allocentrische kant zullen bijvoorbeel proberen zoveel mogelijk op een bestemming zelf te betalen, terwijl degenen aan de rechterkant het meest direct aan een reisorganisatie overmaken.

Het moet duidelijk zijn dat degenen aan de linkerkant van de TLS schaal meer de gedeelde belbronnen uitzoeken en de toeristen van de rechtkant meer voor de hoofd- en nevenbelbronnen gaan. Dit is overigens niet alleen een zaak van levensstijl, maar heeft ook te maken met de manier, waarop mensen dingen beleven. Degenen van de linkerkant hebben een grote opname van onverwachte Belcal, wat betekent dat zij van te voren nog niet weten wat hen te wachten staat en dat zij open staan voor alles wat zich om hen heen afspeelt.

Echter aan de rechtkant van de TLS schaal zien we de toeristen die goed weten wat ze kunnen verwachten en hun zintuigelijke waarnemingen betreffen dan ook voornamelijk de verwachte Belcal. Dit kan weer tot de situatie leiden dat deze toeristen alleen zien wat ze verwachten en niets nieuws, maar degenen aan de rechterkant van de TLS schaal willen dit juist en zijn niet direct op verrrassingen uit. Voor meer informatie over de Life Style van toeristen klik hier

De Bestemming

Daar we aangeduid hadden dat de reflexieve benadering tot het toerisme de wederkerigheid betreft tussen toerist en bestemming, zullen we deze laatste iets nader bekijken.

Een toeristen bestemming bestaat uit:

1. Reizigers:

1A Toeristen

1B Reizigers die zich daar toevallig bevinden (en een paar dagen de toerist uithangen); ook dagjes mensen vallen onder deze categorie;

2. Toeristische Infrastructuur:

2A. Toeristen attracties die speciaal voor toeristen ontwikkeld zijn en van de nodige voorzieningen uitgerust zijn (de hoofd- en nevenbelbronnen);

2B. Hotels, restaurants, souvenir winkels, informatie kantoren etc., als ook de wegen die in verband met het toerisme aangelegd of verbeterd zijn;

3. Plaatselijke infrastructuur: huizen, scholen, winkels, banken, klinieken, regerings instanties etc. voor het gebruik van de plaatselijke bevolking of een ieder die daar aanwezig is; deze infrastructuur maakt ook deel uit van de zogenaamde gedeelde en toevallige belbronnen;

4. Plaatselijke mensen, daarbij de plaatselijke bevolking inbegrepen als ook een ieder die daar op dat moment aanwezig is;

4A. Diegenen die op directe of indirecte wijze bij het toerisme betrokken zijn;

4B. Diegenen die niets met het toerisme te maken hebben.

Uit deze lijst blijkt dat toeristen bestemmingen nogal heterogene affaires zijn met vele verschillende soorten deelnemers, zoals hoteleigenaren, directeuren, toeristen, koks of boeren en zelfs investeerders, bankiers of tussenhandelaren.

Kunnen we een plaats een toeristen bestemming noemen wanneer er geen toeristen zijn? Sommigen beweren, dat een toeristen bestemming zijn naam verdiend, omdat de plaats zich op de komst van toeristen voorbereid heeft, maar anderen stellen, dat er zonder toeristen niet van toerisme sprake is.

Zelf houd ik vol dat een plaats pas een bestemming voor toeristen wordt, wanneer er toeristen komen, die daardoor een intrinsiek onderdeel van het toerisme en een bestemming vormen. Dit betekent ook dat een bestemming zo genoemd kan worden, ondanks het feit dat de plaast er niet op voorbereid is – de toeristen komen gewoonweg om een of andere reden – en het is nu juist dit soort gevallen, waar we de meeste negatieve effecten van het toerisme kunnen waarnemen: het gebrek aan een adekwate voorbereiding op de plaats van bestemming.

Wel moet men zich ervan bewust zijn dat de term “toerist” hier in de breedste zin van het woord gebruikt is: vele bestemmingen ontvangen dagjes mensen (stranden!) of deelnemers aan conferenties of dergelijke, terwijl er maar weinig ‘echte’ toeristen in de nauwe zin des woords rondlopen.

Veel identiteiten zijn betrokken bij een toeristen bestemming en ook bij het aantrekken van toeristen. In die zin zijn er niet alleen de zogenaamde “stakeholders” op de bestemming zelf, maar we kunnen ook de tussenpersonen meerekenen, die hun rol spelen tussen toeristen aan de ene kant en de toeristen attracties (belbronnen), infrastructuur en de plaatselijke bevolking aan de andere. Deze tussenhandelaren werken doorgaans buiten het gebied van een bestemming of zelfs vanuit een ander land of continent.

De belangrijkste zijn de reisorganisaties die of in het land van bestemming of in het land van herkomst van de toerist opereren, maar het kan ook regerings instanties betreffen zoals de plaatselijke VVV of het kan om niet-regerings organisaties gaan (in het Engels NGOs). Zij voorzien de toeristen met doel gerichte informatie, materiële beelden en feitelijke informatie. Hun rol op de bestemming zelf is dus indirect, maar de overredings kracht die zij op toeristen kunnen uitoefenen en de dominante positie die zij innemen op het gebied van algemene informatie voorziening betekenen in de praktijk, dat deze reisorganisaties een hele belangrijke invloed op een bestemming kunnen hebben.

Regerings instanties zijn ook belangrijke deelnemers in het toeristisch proces, die van binnenuit op een bestemming kunnen werken of ook van buitenaf. Hun rol is van enorm belang, alhoewel de volledige afwezigheid ervan niet betekent, dat er geen effectieve duurzame ontwikkeling zou kunnen plaats vinden.

Het uitstippelen van een korte, midden en lange termijn beleid voor de ontwikkeling van een gebied is een zaak waarbij alle partijen betrokken moeten zijn, maar in de praktijk heb ik zo vaak moeten constateren, dat er nog weleens een groot gat ligt tussen regerings instanties aan de ene kant en de betrokken privee partijen aan de andere. Het vaststellen van een beleid voor een specifieke duurzame toeristische ontwikkeling is een gecompliceerde zaak, waarbij alle betrokken partijen altijd duidelijk voor ogen moeten houden, dat het in het toerisme gaat om het creeëren van een mogelijke Belcal opname door toeristen uit Belbronnen en dat moge hoofd belbronnen zijn of gedeelde. De behoefte aan een geschikte toeristische infrastructuur komt voornamelijk voort uit de noodzaak het milieu te beschermen en niet uit een economische behoefte om winsten te genereren. De ontmoeting tussen toerist en bestemming moet in dit licht gezien worden en dit geldt even hard voor regerings instanties.

DEEL II

Toeristen en Duurzame Ontwikkeling

Wij introduceerden het idee van de reflexieve benadering van het toerisme, zodat toeristen beter en effectiever in een duurzame toeristische ontwikkeling kunnen deelnemen. Er zijn drie manieren, waarop dat tot stand gebracht kan worden: door de toerist te motiveren en een behoefte daartoe te creeëren, door hem te dwingen via verordeningen of via een wisselwerking tussen toerist en bestemming, de reflexieve benadering.

In het eerste geval moeten we goed beseffen, dat om toeristen een actievere rol in een duurzame ontwikkeling te laten spelen zij daartoe eerst gemotiveerd moeten worden. Motivatie genereert een behoefte die daarna tot het opstellen van de eerste vakantie verwachtingen leidt. Het basis idee, waar we hier vanuit gaan, is, dat wanneer de toerist eenmaal zijn vakantie bestemming vastgelegd heeft, hij direct ook een zekere belangstelling en belang in die bestemming krijgt. Wanneer de knoop is doorgehakt wordt de gekozen bestemming in een ander licht gezien – het wordt “zijn” bestemming.

Deze belangstelling en dit belang hebben allereerst betrekking op het gevoel van economische betrokkenheid (bijvoorbeeld door zoveel mogelijk op de bestemming te betalen en niet vooraf aan derden); dan is er het gevoel van de solidariteit met vooral de toekomstige generaties (hun eigen en die van de bestemming); ten derde is er de verbondenheid met de bescherming van de biodiversiteit; ten vierde is er de maatschappelijke verantwoordelijkheid en tenlsotte het vijfde punt is het respect voor andere culturen.

We hebben hier vijf niveau’s genoemd van belangstelling die een toerist kan ontwikkelen aangaande een verkozen bestemming en deze vijf punten zouden door de meeste toeristen hetzelfde moeten zijn. Dit kan dan weer vertaald worden naar een eenduidig gedragspatroon, waardoor voor een bepaalde bestemming toeristen met een gelijksoortige houding aankomen. De juiste voorbereiding van deze vijf componenten kan een gelijke noemer produceren onder de toeristen wat hun vakantie bestemming betreft.

Dezelfde vijf componenten hebben betrekking op de drie pilaren, waarop de duurzaamheids concepten steunen: planeet, bevolking en nut (“Planet, People, Profit”). In het geval van de economische betrokkenheid ligt dit duidelijk; dan zijn er de elementen van solidariteit en verbondenheid die op de planeet slaan, terwijl de maatschappelijke verantwoordelijkheid en het culturele respect over de bevolking gaat. Het belang en de belangstelling in een bestemming heeft ook te maken met de nieuwere tendens van mensen via het internet actief met andere mensen van andere culturen te communiceren. De groeiende interesse in de manier waarop andere mensen leven of in het milieu in het algemeen zijn dan ook duidelijk verbonden met vele Internet ontwikkelingen,waarvan de sociale netwerken zoals Facebook of Twitter de bekendste zijn.

Als onderdeel van het bestemmings selectie proces kunnen pre-toeristen erop staan, dat hun uitverkozen hotels een of ander ecocertificaat hebben, daar deze certificerings systemen nu in heel veel landen voor handen zijn. Internet speelt hierbij een enorme rol, maar ook de toeristen die via reisorganisaties hun overnachtingen boeken kunnen erop aandringen, dat hotels en toeristische attractie zo ecologisch of duurzaam mogelijk zijn.

Het is dan wel belangrijk dat (pre-)toeristen weten, wat een Certificate of Sustainable Tourism (CST) inhoudt en dat diezelfde toerist ook de interesse en de motivatie heeft om de duurzaamheids problematiek bij zijn vakantiekeuze een rol te laten spelen. Hier zien we een duidelijk verschil tussen de toeristen van de linker- of rechterkant van de TLS schaal. Hoe idealistischer de toerist ingesteld is (allocentrisch), des te meer zal deze toerist op een CST aandringen, terwijl dat nauwelijks het geval blijkt te zijn bij degenen die een ‘all-inclusive resort’ uitgezocht hebben.

De belangrijkste acteurs die de motivatie van toeristen bevorderen zijn reisorganisaties in het algemeen en de pers – de eerste door materiële beeldvorming en de tweede door mentale beelden.

De tweede manier waarop toeristen een duurzame toeristische ontwikkeling kunnen steunen is door gewoon gedwongen te worden. Verordeningen en voorschriften op regerings of plaatselijk niveau over het gebruik van energie, water of de “recyling” van producten kunnen op die manier een effectievere toepassing van duurzaamheids maatregelen bevorderen. Het beperken van de aantallen toeristen in zekere (beschermde) zones is een ander voorbeeld, als ook het gebruik van een schone moter bij het transport en het neutraliseren van de CO2 uitstoot.

In de praktijk betekent dit dat reisorganisaties de toeristen van tevoren moeten vertellen, wat zij wel en niet mogen doen. Deze lijst kan wel eens een vrij lange worden (betreffende alles wat ecologisch gedrag, respect, hoe plaatselijk met geld om te gaan etc.) en alle toeristen zouden hier van tevoren goed van op de hoogte moeten zijn en het belangrijkste daarbij is, dat de toerist goed beseft, dat hij gedurende zijn vakantie niet kan doen waar hij maar zin in heeft (een interessant punt voor de toeristen aan de rechterkant van de TLS schaal!).

Dan is er ook de mogelijkheid, dat toeristen voor vertrek een klein examen doen (uitgevoerd door regerings instanties via het internet) om ervoor te zorgen, dat toeristen zo min mogelijk voetsporen achterlaten. Dit kan allereerst gedaan worden via een Eco-gedrags code die door toeristen van tevoren getekend moet worden op hetzelfde niveau als de duurzaamheids verklaringen die door reisorganisatie ondertekend worden. Op het niveau van bezoeken aan natuurbeschermde gebieden kunnen we denken aan een soort klein examen via Internet (Eco-Behaviour Certificate, EBC). Er zijn hier twee voordelen aan verbonden: ten eerste wordt ervoor gezorgd dat er een betere kans is dat een toerist zich goed gedraagt en probeert zo min mogelijk schade aan te richten en ten tweede maakt dit examen de toerist bewuster van de duurzaamheids problematiek en zijn interesse hierin kan geprikkeld worden. Vanuit de reflexieve gezichtshoek zou de wisselwerking alsvolgt gaan: regerings instanties en reisorganisaties dwingen toeristen sommige aspecten van duurzaam gedrag te bestuderen > toerist leest/bestudeeert de duurzaamheids problematiek en krijgt enige interesse (hoe gering ook) > verbeterd duurzaam gedrag op een bestemming motiveert de plaatselijke mensen en ondernemingen weer.

Het bewust zijn van het milieu en de invloeden die hij achterlaat zou bij de toerist ook het idee moeten oproepen in hoeverre alles wat luxe is ook echt nodig is. Vele westerse toeristen, maar ook uit andere delen van de wereld gaan met vakantie om zaken te beleven die men thuis niet heeft. Een voorbeeld van dit gedrag is meer luxe te vereisen dan men thuis gewend is. Gedurende de jaren 80 accepteerden nog vele toeristen om in een hotel een kamer te hebben met een algemene badkamer, maar tegenwoordig is dit ondenkbaar geworden en staan de meeste toeristen erop, dat hun privee badkamer ook nog een jacuzzi heeft en de kamer met een ‘flat screen’ televisie, DVD speler, Wi-Fi en een minibar uitgerust is.

Het moet toeristen duidelijk gemaakt worden, dat al deze zaken absoluut niet betekenen, dat men meer ervaringen krijgt en dat al deze luxe niets authentieks heeft. Er moet aan toegevoegd worden, dat vele tendensen ook hun tegenbeweging hebben en men tegenwoordig ook steeds meer toeristen ziet, die juist de simpele dingen van het leven zoeken zonder enig comfort (linkerkant TLS schaal).

Een andere manier om duurzame maatregelen aan toeristen op te leggen is door de zogenaamde “choice editing” toe te passen, waarbij reisorganisaties en de plaatselijke toeristische infrastructuur alleen dat aanbieden, wat overeenkomt met duurzaamheids principes.

De derde manier om toeristen bij een bestemming te betrekken is door een wisselwerking te genereren tussen bestemming en toerist: de reflexieve benadering. Het is hierbij van groot belang zich te realiseren, dat toeristen volwaardige partners in het toerisme vormen. Het sleutelmoment van een vakantie is de zintuigelijke opname van Belcal bij een Belbron en het gaat dan om het precieze moment van wisselwerking tussen toerist en bestemming. Hiervolgt een overzichtje hoe de reflexiviteit in het toerisme in zijn werk gaat:

Drie niveau’s van reflexiviteit

In de sociologie wanneer we het over reflexiviteit hebben zijn er drie vormen waarin deze term gebruikt wordt.

Ten eerste bestaat er de reflexiviteit die op een actie betrekking heeft: iemand reageert op een zekere verwachting, maar door zo te handelen wordt nog meer versterkt wat men verwachtte. Wanneer er rumeurs zijn dat de beurs wel eens zou kunnen zakken, zullen veel mensen aandelen gaan verkopen en juist door die verkoop daalt de beurs ook inderdaad. In het toerisme is “De zelf-vervullende voorspelling” een duidelijk fenomeen. Een persoon plaatst grote verwachtingen (nauwe, uiteraard) bij een speciaal onderdeel van de reis. Om er zeker van te zijn dat dit ook uitkomt, past de toerist bewust of onbewust een aantal kunstgrepen toe. Wanneer een toerist aangeeft, dat volgens hem de interessantste plek ter wereld de Galapagos is, dan zal deze toerist ook onbewust er alles aan doen om ervoor te zorgen dat hij achteraf kan zeggen, dat het inderdaad de mooiste ervaring van zijn leven was.

Verwachtingen spelen een belangrijke rol in het toerisme, maar al te vaak wordt hierbij alleen maar aan de toerist gedacht. Op een bestemming bestaan er ook verwachtingen en mijns inziens is er te weinig onderzoek verricht in welke mate deze verwachtingen de verschillende acteurs in het toerisme beïnvloeden.

De reflexiviteit van de actie toegepast op het toerisme betreft de vooroordelen, vaste ideeën en verwachtingen die beide partijen aanhouden en die daardoor als waar ervaren kunnen worden. Wanneer toeristen verwachten dat de plaatselijke mensen in klederdracht rondlopen en die bevolking zich dan inderdaad speciaal voor de toeristen verkleedt, dan verliest de ontmoeting tussen beide alle gevoel van realiteit.

Thema: Verwachtingen

Ten tweede betreft het de acteur zelf: het klassieke voorbeeld is van de psycholoog die zelf ook gepsychoanaliseerd wordt. Met andere woorden dient men in het toerisme elkaar te analyseren of evalueren. Het gaat dan om de rollen die de verschillende acteurs in het toerisme spelen en deze evaluatie of analyse wordt dan door de andere acteurs uitgevoerd. Dit betekent, dat de toerist door de verschillende partijen op een bestemming bestudeerd wordt. De behoeftes, verwachtingen en manieren van beleven moeten op socio-psychologisch niveau diepgaand onderzocht worden . Ook moet de toerist zich kritisch opstellen wat zijn toeristische bestemming betreft en moet waarnemen, behalve dan zijn normale Belcal opname en resulterende ervaringen.

Dus speelt de analyse van de toerist van de bestemming met betrekking tot zijn verwachtingen een even grote rol als een Belbron manager het toeristen gedrag bestudeert. Van de kant van de toerist vooral komt dit tot uiting bij de evaluatie van zijn vakantie.

Thema: Evaluatie

De derde toepassing van reflexiviteit is tussen acteur en actie: we zien dan het geval van de onderzoeker die door zijn onderzoek het onderwerp of object zo beïnvloedt, dat hij nooit een objectief resultaat kan krijgen. Wanneer toeristen zo graag bij een plaatselijke bevolking ook even “achter de schermen” willen kijken om te zien hoe het daar in het echt toegaat, kan dit het plaatselijke leven beïnvloeden. Het is dit principe van de reflexiviteit, dat het beste de invloed aantoont, die toeristen en het toerisme op een plaatselijke bevolking en hun cultuur kunnen hebben.

Toeristen willen graag de echte objectieve authenticiteit zien, maar door dat te doen verstoren zij de omgeving en cultuur en krijgen vervolgens een symbolische authenticiteit te zien of helemaal geen. Daarom is authenticiteit zo belangrijk in het toerisme: het gaat om iets unieks met duidelijk plaatselijke socio-culturele banden. Het kan het unieke en daarmee deze authenticiteit verliezen, wanneer iets in het groot uitgevoerd wordt of genormalizeerd wordt door globaliserende tendensen. Ook kan zich het geval voordoen, dat plaatselijke mensen wel degelijk iets van hun authenticieit willen tonen, maar door dat te doen wordt het een routine en daardoor niet langer uniek of authentiek.

Dit element van de reflexiviteit laat duidelijk de verschillende facetten van de authenticiteit zien. De ‘echte’ objectieve authenticiteit is een optie, maar er is ook het type, waar het erom gaat dat de verkregen ervaring authentiek is en niet noodzakelijkerwijs het object of fenomeen zelf. Het verhaal, dat er over een Belbron verteld wordt kan een gevoel van authenticiteit oproepen en is daardoor een onderdeel van de relatie tussen toerist, object en het beeld ervan. Een stap verder is de activiteit gerelateerde authenticiteit die direct op het Zelf van een persoon betrekking heeft en de verandering die een persoon ondergaat op basis van het beleven van een object, fenomeen of activiteit. Wanneer iemand gaat vissen kan deze persoon een sterk gevoel van rust en vrede krijgen, wat op zichzelf een authentieke ervaring is, hoewel deze authentictieit niet direct bij een duidelijke belbron hoort. (Thema: Authenticiteit)

Ook hier stuiten wij weer op het belang van het verschil tussen hoofd- en nevenbelbronnen zoals georganiseerd voor toeristen en de gedeelde belbronnen die er net zo goed zijn ook zonder toeristen. De gedeelde belbronnen kunnen niet georganiseerd worden, anders zouden het toeristen attracties worden en niet langer een onderdeel vormen van het plaatselijke dagelijkse leven. De gedeelde belbronnen kunnen authentiek zijn, maar dat kan alleen voor toeristen gelden en doorgaans niet voor de lokale mensen. De dagelijkse routine in een dorp geeft geen gevoel van iets unieks te zijn bij de plaatselijke mensen, omdat het elke dag hetzelfde is, maar daar deze routine heel anders kan zijn dan wat een toerist thuis gewend is, kan het voor die toerist heel interessant zijn.

Thema: Authenticitieit

Reflexiviteit en Duurzaamheid

Dit laatste principe van reflexiviteit op een duurzame ontwikkelings niveau leidt ons tot het verschil tussen de Belbronnen die speciaal voor toeristen ontwikkeld zijn (op socio-economisch en milieu gebied) en de gedeelde Belbronnen, waarbij de duurzaamheids vraagstukken allereerst de plaatselijke bevolking betreft, die ook hier een directe verantwoordelijkheid voor dragen. We raken hier het punt van het verschil tussen een duurzame ontwikkeling in het algemeen en het duurzaam toerisme, waarbij deze laatste voornamelijk betrekking heeft op de hoofd- en nevenbelbronnen en de bijbehorende infrastructuur in de breedste zin van de term.

Het is van het grootste belang, dat er een verschil gemaakt wordt tussen de Belbronnen voor toeristen als ook de infrastructuur die ermee gepaard gaat aan de ene kant en elke andere structuur zonder direct verband met het toerisme aan de andere. Vanuit duurzaamheids oogpunt is er een duidelijk verschil tussen de twee en wanneer we het over de duurzame ontwikkelings problematiek hebben moeten deze twee gescheiden worden. De betrokken partijen van een bestemming moeten duidelijk zien, welk deel van een bestemming gereed gemaakt is om toeristen te ontvangen en welke delen onveranderd blijven met of zonder toeristen. Het belang en de belangstelling die een tourist in een bestemming heeft reikt slechts tot een zekere limiet: het punt waar het toerisme stopt en het plaatselijke begint. Dit derde punt van de reflexiviteit in het toerisme gaat niet alleen over de toeristen en hun invloed op een bestemming, maar ook over de invloed die een duurzame toeristische ontwikkeling kan hebben en hoe die het plaatselijke leven kan beïnvloeden. Een interessant punt van de invloed van toeristen is, dat wanneer iets toeristisch (toeristische infrastructuur of hoofd- of nevenbelbron) duidelijk duurzaam is van karakter en opzet, dit bij de toerist de verwachting oproept dat het dan ook authentiek is. Een hele ecologische lodge roept een beeld op van plaatselijke mensen, plaatselijk verbouwde groentes en plaatselijke (eet) gewoontes.

Iedere gemeenschap heeft zijn eigen verplichtingen met haar toekomstige generaties en dit gevoel kan sterk aanwezig zijn of bijna geheel niet. Wat we echter tegenwoordig vaker zien, dat een toeristische infrastructuur (zoals een hotel bijvooorbeeld) gedwongen wordt zo duurzaam mogelijk te werk te gaan, terwijl de rest van het dorp of stad vervuild kan zijn, anti-ecologisch te werk gaat en nog niet van “Carbon Neutral” gehoord heeft.

De invloeden die een duurzame toeristische praktijk op een plaatselijke bevolking kan hebben kunnen in sommige gevallen duidelijk aanwezig zijn, maar helaas bij bijna de meerderheid is dit nog niet het geval.

In de praktijk is een duurzame ontwikkeling nog vaak een zaak van regerings instanties, NGO’s of andere privee of openbare lichamen. Twee van de belangrijkste acteurs in het toerisme – toeristen en een plaatselijke bevolking – schijnen nog steeds een marginale rol te spelen.

Door een reflexieve benadering toepassen in het toerisme heb ik geprobeerd duidelijk te maken, waarom de toeristen de belangrijkste deelnemers in het toerisme zijn en dat zij een fundamentele rol in welke toeristische ontwikkeling dan ook spelen. Hetzelfde geldt voor een bestemming. Ik heb uitgelegd, dat een bestemming niet alleen een combinatie van hotels en toeristische attracties is, maar dat het dagelijkse plaatselijk leven een hele belangrijke rol in het toerisme speelt. Degenen die het toerisme als voornamelijk economische activiteit blijven zien, gaan eraan voorbij, dat een groot deel van de opgedane ervaringen van toeristen uit niet-toeristische bronnen komt. Een duurzame toeristische ontwikkeling, die alles wat buiten een toeristische infrastructuur valt negeert kan weinig effectief zijn. Alleen door de ontmoeting tussen toeristen en alles wat plaatselijk is in het hart van het toerisme en duurzame toeristische ontwikkeling te plaatsen kunnen we een balans vinden voor een algemene duurzaamheid die gericht is op de toekomstige generaties van beiden.

» Deze website is niet commercieel en genereert geen inkomsten; daarom wordt het op prijs gesteld, wanneer diegenen die de inhoud ervan actief gebruiken een vrijwillige donatie maken – klein en symbolisch als die ook mag zijn – door op de DONATE toets te drukken (Paypal systeem) onderaan deze pagina «

Alle rechten voorbehouden. De gehele of gedeeltelijke reproductie is verboden zonder de toestemming van Marinus C. Gisolf en zonder bronvermelding