Alle rechten voorbehouden. De gehele of gedeeltelijke reproductie is verboden zonder de toestemming van Marinus C. Gisolf en zonder bronvermelding

Behoeftes, motieven en motivering

Introductie

Al heel lang in de geschiedenis van de mensheid is er het element van het “willen ontsnappen” geweest met het achter zich laten van de thuisomgeving als voornaamste objectief en zonder te veel eisen te stellen aan de bestemming – bij voorkeur fysiek aangenamer dan de dagelijkse werksleur en thuisomgeving. In het geval van het toerisme ligt deze motivatie ten grondslag aan de wens om te reizen en behelst het genereren van een behoefte. In dit artikel wordt er aandacht besteed aan de verschillende niveau’s van de beweegredenen om met vakantie te gaan, hun wisselwerking en hun invloeden op de ontwikkeling van het toerisme en zijn markten.

 De behoefte

De behoeftes, algemene motivaties en motiveringen zijn de motoren voor het menselijk gedrag en spelen in het toerisme een dominerende rol. Er bestaat een motivatie als een persoon in staat is een impuls te genereren die tot een behoefte leidt die weer aanleiding geeft tot een gevoel van onvoldaanheid totdat deze behoefte voldaan is. Honger en dorst zijn goede voorbeelden hiervan (q47). De motivatie vormt de basis voor de reden van het willen reizen – met andere woorden het waarom –, terwijl de specifieke motivering de bestemming en ook het soort reis bepaalt (q154, q29). De reisbehoefte en motivatie vormen ook de basis voor de eerste reisverwachtingen en verder is er de invloed op het uiteindelijke resultaat van een vakantie: het viel mee of het viel tegen in vergelijking met de verkregen bevrediging. Het moge duidelijk zijn, dat wanneer de reisbehoefte bevredigd is, deze ophoudt te bestaan en dus ook verder geen motivatie meer vormt.

Het thema van de reisbehoefte kan vanuit verscheidene wetenschappelijke hoeken bekeken worden, waarbij de psychologie, de sociale psychologie en de anthropologie de belangrijkste vormen. Vele theoriën zijn hierover ontwikkeld en vele modellen opgezet. De bekende humanist-psycholoog Abrahan Maslow publiceerde in 1943 een model in de vorm van een pyramide, waarbij 5 lagen van soorten behoeftes onderscheidden werden (in: q29: p141):

1. de lichamelijke behoeftes bevinden zich onderaan in het breedste segment van de pyramide,

2. vervolgd naar boven toe door bestaanszekerheid;

3. sociale behoefte (er bij horen, samenhorigheid, liefde);

4. eigenwaarde en sociale erkenning

5. zelf-verwezenlijking en algemene ontwikkeling.

Vele theoriën over motivatie en behoeftes in het toerisme hebben dit model als basis gebruikt. Pearce (q156) paste dit op het toerisme toe en combineerde dit met de directe ervaringspraktijk van de toerist. Hij stelde de volgende vijf lagen van motiveringen voor (van onderen naar boven toe): ontspanning – stimuleren – sociale behoeftes – zelf respect (persoonlijke en culturele ontwikkeling) – zelfverwezenlijking (zoektocht naar het geluk).

De originele reisbehoeftes volgen deze behoefte-lagen, waarbij de eerste twee het wijdverbreidst zijn. Dan moet er ook opgemerkt worden dat dit model nogal op de Westerse maatschappijen gebaseerd is. Er zijn delen in de wereld waar bijvoorbeeld het leven in een gemeenschap hoog gewaardeerd wordt en de hoogste laag van de behoefte-pyramide gaat dan over de dienstbaarheid aan de gemeenschap.

 Motief en motivering

In dit verband is een begrip dat veel in het toerisme gebruikt wordt dat van de ‘push’ en ‘pull’ factoren (q35). Er zijn reismotieven, die van buitenaf een persoon beïnvloeden en hem als het ware naar een motivatie toetrekken. Toeristenbestemmingen proberen vaak toeristen te overtuigen van de attracties die zij te bieden hebben en hen “over de streep” te trekken. Deze ‘pull’ factoren kunnen een persoon ertoe drijven een beweegreden te creëren en op die basis een motivering te ontwikkelen om naar een bestemming met vakantie te gaan en wordt ook in verband gebracht met het element van zoeken bij de reismotivatie. ‘Pull’ factoren roepen eerst een verlangen op, wat zich kan ontwikkelen tot een gemis, wanneer dit verlangen niet bevredigd wordt. Daarnaast zijn er ook vele impulsen die vanuit ons eigen ik komen en die ons in een zekere richting stuwen: de ‘push’ factoren. Het element van ontsnappen is dan een voorbeeld. De ‘push’ factoren hebben doorgaans betrekking op een gebrek (en niet zo zeer een gemis), wat indien niet bevredigd tot een schadelijke situatie kan leiden. Bijvoorbeeld kan een gebrek aan rust (oververmoeidheid) een factor vormen voor een behoefte en begeleidend reismotief.

Daarnaast kunnen er ook verschillende lagen onderscheidden worden wat reismotieven betreft. Reismotieven zelf zijn algemeen en elk jaar genereert de Westerse mens een motief om met vakantie te gaan, dat weer op een behoefte gebaseerd is. Daarnaast is er ook de motivering, die preciezer is en invult wat het algemeen reismotief aangeeft. Het soort vakantie en de bestemming worden door deze motivering bepaald (q154). Dit houdt in dat het reismotief direct vanuit de mens zelf komt (‘push’), maar dat vervolgens de specifiekere motivering als invulling van het algemene doel van het reismotief vaak aan de invloed van ‘pull’ factoren onderhevig is. Het is deze visie die hier op deze website aangehouden wordt.

De meeste mensen laten zich daarbij niet door slechts één motivatie leiden, maar er spelen een serie behoeftes en motieven tegelijkertijd een rol en daarmee wordt het onderwerp van behoeftes en motivaties alleen maar ingewikkelder. Het kan dan heel goed zijn, dat leden van dezelfde groep binnen dezelfde activiteit toch verschillende behoeftes bevredigen of door andere motiveringen gestuwd worden. Daarnaast mogen de initiële behoeftes en motivaties dan een hele belangrijke rol in het toerisme spelen, maar zij vormen niet de enige drijfveer voor het toeristisch gedrag, want sociale invloeden, culturele inzichten of religieuze opvattingen kunnen wel degelijk meespelen (q33, q157), zoals verderop aangegeven.

Ontsnappen, zoeken en verlangen

In de 21ste eeuw hebben diepgaande veranderingen in de manier waarop begrippen zoals plaats en tijd worden ervaren onder invloed van versnelde globalisatie tot nieuwe bespiegelingen geleid aangaande de eigen identiteit, het zelf en de plaats die mensen in deze wereld innemen (q36). Niet alleen de manier van leven heeft bij vele mensen tot het verlies aan identiteit geleid, maar ook dwingen het vaak gecomputeriseerde werk en de sociale rollen die men iedere dag speelt tot een beperkende en monotone routine, waarin het voor mensen steeds moeilijker wordt zichzelf te ontplooien (q110). Het is in deze context, dat de ontwikkeling van reisbehoeftes zich afspiegelt tegen het snel groeiende consumisme, toenemende onzekerheid over het eigen ik en de plaats die wij in deze wereld innemen. De verschillende motiveringen die (potentiële) toeristen genereren beïnvloeden het soort vakantie dat tenslotte geselecteerd wordt. Crompton (q33) heeft zich op twee hoofdlijnen gebaseerd: de behoefte om te ontsnappen (van het gestresste westerse leven, dagelijkse sleur of de werkomgeving) en daarnaast de behoefte om nieuwe dingen te zoeken. Hoewel het panaroma aan vakantiemotivaties even breed is als het aantal individuen dat met vakantie gaat, worden hier drie fundamentele groepen aangehouden, met het element van het verlangen als toevoegsel aan de concepten van ontsnappen en het zoeken.

Het ontsnappen

Het toerisme biedt een bevrijding van werk en verdere verplichte zaken, een ontsnapping van de traditionale sociale rollen en de vrijheid om de tijd te besteden zoals men maar wil. Inderdaad kan men zeggen, dat het toerisme de “anti-structuur” van het westerse leven behelst en voor velen meer een ontsnapping is dan een zoektocht ergens naar (q103). De reisbehoefte komt hierbij voort uit een gebrek aan noodzakelijke zaken voor onze overleving: wij voelen dat wij ergens een gebrek aan hebben en niet verder kunnen zonder deze behoefte eerst te bevredigen. In termen van het toerisme is dit sterk gesteld, maar vormt wel het basis principe: de vakantie is een noodzaak voor overleving geworden en het elders zijn wordt als oplossing gezien. Het primordiale motief van het reizen is ergens vandaan te gaan zonder te veel eisen te stellen aan de bestemming – bij voorkeur fysiek aangenamer dan de dagelijkse werksleur en thuisomgeving. Bij de pyramide van Maslow en Pearce gaat het dan allereerst om de lager gepositioneerde behoeftes.

Dit ‘ontsnappen aan’ heeft in het toerisme betrekking op het fysiek afstand nemen als eerste vereiste. Het is dan alsof de toerist tussen twee werkelijkheden in leeft: zijn eigen omgeving die hij achter zich gelaten heeft en de bestemming waar hij zich bevindt, maar geen onderdeel van uitmaakt. Deze situatie kan omschreven worden als een niet-hier en niet-daar zijn, eigenlijk nergens, maar toch ergens zijn en wordt ook wel liminaal genoemd. De vervreemding van de thuisomgeving gedurende het toerist-zijn heeft dan ook betrekking op een ruimtelijke liminaliteit, waarbij nu juist liminale plaatsen zoals stranden (tussen land en zee) de voorkeur genieten. Het achter zich laten van de werkomgeving is voor de meeste toeristen daarbij een van de belangrijkste drijfveren. Als voorbeeld kan genoemd worden dat elk jaar grote groepen Italiaanse toeristen in chartervluchten naar Cuba vliegen, om daar in luxueuze strandhotels te verblijven met Italiaans sprekend personeel, Italiaans eten, Italiaanse muziek en televisie. Het element van ontsnappen heeft dan vooral betrekking op een liminaliteit van plaats en behelst in veel mindere (of geen enkele) mate een vervreemding op maatschappelijk niveau. Het kan ook zo zijn, dat toeristen gedurende een verblijf op hun bestemming ook afstand doen van hun sociale status en daarmee de deur openen om behoeftes zoals op het derde of vierde niveau van Pearce te bevredigen. Het betreft dan de meer individueel ingestelde toerist die vaak het lichamelijke en spirituele welzijn voorop stelt.

De zoektocht

Reisbehoeftes en motivatie kunnen ook geboren worden uit een innerlijk gevoel iets nieuws te willen leren, wat aangemoedigd kan worden door ‘pull’ factoren die een aantal nieuwe ervaringen in het vooruitzicht stellen. De toerist heeft een wel omlijnd reisdoel voor ogen en reist niet zozeer ergens vandaan (zoals bij ontsnapping), maar ergens naartoe. De basisbehoefte is gestoeld op het gevoel van een gemis, dat er in het dagelijkse leven heerst. Dit gemis (in tegenstelling tot een gebrek) is subjectief en sociaal geconstrueerd. Mochten wij niet in staat blijken dit gemis (met bijbehorende behoefte) te bevredigen, dan moeten we een manier zoeken om de rest van ons leven zonder dit gemis door te komen.

Eenmaal op de bestemming aangekomen neemt de toerist afstand van zijn sociale status en stort zich in de liminale praktijk van het toerist zijn. Het element van iets nieuws willen leren, andere culturen ontdekken of zichzelf en het eigen lichaam op de proef stellen vormen elementaire factoren bij deze zoektocht. Bij de indeling van behoeftes van Pearce en ook van Maslow gaat het vooral om de drie hoogste lagen van de pyramide. De manier waarop toeristen om zich heen kijken vertaalt zich dan, onbelemmerd door sociale verplichtingen en bindingen, tot het vrijelijk innemen van indrukken en hun verwerking tot ervaringen. Het element van de zoektocht gaat dus overeen zoeken van een psychologische of interne vervulling via een reis naar een bestemming die anders is dan de thuisomgeving (q157).

Cultureel toerisme heeft het zoeken doorgaans als grondslag en daarnaast ook de ervaringen op spiritueel of religieus niveau. Het eigen ik en de eigen identiteit vormen belangrijke bronnen van reisinspiratie in een maatschappij, waarin het voor de mensen moeilijker wordt zichzelf te ontplooien en sterke identiteitsgevoelens te ontwikkelen. De vervreemding van de thuisomgeving kan ook andere effecten met zich meebrengen. Los van de maatschappelijke druk kunnen toeristen zich overgeven aan de vervulling van behoeftes, die zij in hun eigen land of regio zich niet kunnen veroorloven of verboden zijn. De donkere kant van de menselijke natuur kan dan naar boven komen in de vorm van bijvoorbeeld sex- of drugstoerisme.

Het verlangen

Een heel andere bron voor reismotivaties zijn de specifieke verlangens die opgeroepen kunnen worden. Het gaat dan om gespecialiseerde onderwerpen die redelijk duidelijk omlijnd zijn. Het kan tastbare zaken betreffen, zoals een hobby (bijv. vogelreizen), een culturele interesse (opera voorstellingen met beroemde zangeressen of zangers) of sportevenementen. Een ander voorbeeld is het medisch toerisme. Van belang is meer het reizen en niet zozeer het idee van het toerist zijn. De deelnemers nemen vaak geen afstand van hun maatschappelijke positie en het zich bevinden “tussen twee culturen” speelt geen belangrijke rol en het element van de liminaliteit is niet direct aan de orde. De toerist weet wat hij wil, stelt zich een duidelijk taak of missie en heeft er veel voor over zijn doel te bereiken. Het betreft een behoefte die duidelijk omlijnd is en als motivatiebron een verlangen heeft en als zodanig niet met de begrippen ‘gebrek’ of ‘gemis’ corresponderen.

Het verlangen als reismotivatie kan ook minder tastbare zaken omvatten, zoals zekere emoties of diepe spirituele ervaringen. Extase en angst zijn hier voorbeelden van. In de 21ste eeuw heeft zich vrij snel het zogenaamde “dark tourism” ontwikkeld, waarbij de negatieve ervaringen gebaseerd op natuurrampen of op bijvoorbeeld concentratiekampen als zodanig een beleving betekenen, die gebaseerd is op de wens een zekere emotie te ondergaan, die van tevoren bepaald en controleerbaar is.

Het lichaam, de emoties en ik

De behoeftes en motivaties om te reizen zijn onderhevig aan de gesteldheid van het individu, zijn positie in de maatschappij en zijn directe sociale omgeving. Dat betekent tegelijkertijd dat reisbehoeftes kunnen veranderen al naar gelang er zich veranderingen in de maatschappij of op persoonlijk niveau voordoen. Deze veranderingen in het gedrag – en dus van de behoeftes - van toeristen worden in principe veroorzaakt door de postmoderne tendensen, die in toenemende mate de maatschappijen over de hele wereld in hun greep hebben. De belangrijkste manifestatie is de samenpersing van tijd en ruimte door steeds snellere en intensievere transport- en communicatiekanalen. Het leven lijkt sneller te gaan en de resulterende druk wordt zichtbaar door het persoonlijk gebrek aan zelf-ontplooing en het zichzelf zijn. De rationele factoren zijn begonnen de niet-rationele te overheersen zoals emoties, lichamelijke gevoelens of spontaniteit, waarbij er weinig plaats overblijft voor deze laatste elementen (q110). Dit heeft als gevolg, dat zich in toenemende mate een verschuiving voordoet van het ontsnappen als vakantiemotivatie naar een behoefte zichzelf te hervinden in een liminale omgeving. Het betekent ook dat het ontwikkelen van reisbehoeftes en bijgaande motivaties zich steeds sneller gaat herhalen. Vele malen per jaar ontstaat er een prikkel die om aandacht vraagt en vrije tijd – nog steeds groeiende in vergelijking met de werktijd – is dan nodig om aan deze behoeftes te voldoen.

Waar in de 20ste eeuw de potentiële toeristen zich nog lieten leiden door het aanbod op de toerismemarkten (‘pull’ factoren), is er in de 21ste eeuw een duidelijk verschuiving te zien naar een actievere opstelling van de toerist. De motieven en motiveringen van toeristen zijn dan duidelijker gericht op wat een toerist zelf wil en zijn directe behoeftes. Interessant is de wisselwerking tussen markten en gebruikers. De vraag of het aantal verschillende behoeftes van mensen is toegenomen en daardoor er een veel ruimer aanbod is gekomen, kan ook omgedraaid worden en door de toename aan ‘pull’ factoren zijn er meer reismotieven bijgekomen die eerder op een gemis dan op een gebrek gebaseerd zijn. Aangezien in de westerse maatschappijen het consumisme een enorme vlucht genomen heeft en een overheersende rol schijnt te spelen (q151) kan het antwoord op deze vraag in het midden liggen: de behoefte om te consumeren kan een gemis genereren, dat daarvoor niet bestond, en als zodanig heeft deze behoefte dan betrekking op de mode en zijn grillen (q151). In de consumentenmaatschappij gaat het dan niet zozeer om het feit dat ik in een auto rij, maar in welke auto. Het reizen wordt daarmee meer dan alleen het bevredigen van een behoefte en het wordt ook een manier om persoonlijk succes aan de wereld te tonen. Het sociale aspect van de prestige beïnvloedtdus ook de reismotieven. Daarmee heeft de toenemende rol van het consumisme in de maatschappij juist zijn weerklank in het toerisme gevonden, daar dit bij uitstek een activiteit is die draait om de consumptie van natuurlijke bronnen, gecreeërde milieu’s en culturen (q62). Echter een hoge graad van consumisme is voor iedere koper soms een bijna benauwend fenomeen geworden, waar men niet buiten kan, maar er wel soms van droomt om dit te ontsnappen – al is het maar even gedurende de vakantie.

Het punt of het aanbod of de vraag een markt aanstuurt is in het toerisme gecompliceerd. Marktverschuivingen in het toerisme zijn zichtbaar geworden door de veranderingen in de gedragspatronen van toeristen. In practische termen betekent dit dat er zich een langzame verandering aan het voltrekken is naar het individuele toerisme toe ten nadele van het groeps- en massatoerisme. Deze laatste optie is bijna geheel gericht op het element van de ontsnapping, terwijl tegenwoordig veel toeristen meer dan alleen dat als beweegreden nodig hebben. Dit houdt ook in, dat voor het zoeken naar het authentieke eigene een volledige breuk met de thuisomgeving essentieel is. Het individuele reizen gaat samen met een wijder aanbod aan allerlei mogelijke vakantieïnteresses en daarmee is er ook een snel groeiend aantal zogenaamde ‘niche markets’ voor bijna alle soorten menselijke activiteiten ontstaan. Dan worden in de 21ste eeuw toeristenbestemmingen steeds meer op basis van de activiteiten geselecteerd die zij te bieden hebben. De motivering voor de keuze van de vakantiebestemming zal steeds meer van de mogelijkheden gaan afhangen die vanuit de vakantiebestemmingen geboden worden (‘pull’ marktfactoren) om aan die behoeftes te voldoen, in die zin dat de beroemdheid, aanbevelingen of goede naam van een bestemming minder belangrijk worden. De selectie van een vakantiebestemming wordt meer op activiteitsgerichte belevingen gebaseerd en tegelijkertijd worden toeristen minder door maar één speciale activiteit geobsedeerd. Met andere woorden worden er door toeristen tegenwoordig gedurende hun vakanties hele reeksen behoeftes bevredigd en motivaties ingelost, terwijl tot aan het einde van de 20ste eeuw dit een veel beperktere armslag betrof.

Het element van de transformatie onder liminale omstandigheden heeft, wat het element van het zoeken van de reismotivatie betreft, steeds meer te maken met het lichamelijk welzijn als gevolg van de fysieke beperkingen onder westerse arbeidscondities. Ware het dat vroeger reisbehoeftes en motieven allereerst op de fysieke afstand van de thuisomgeving betrekking hadden, gaat het er vanaf de 21ste eeuw meer om dat de toerist het eigen lichaam wil (her)ontdekken als onlosmakelijk onderdeel van het eigen ‘ik’. De behoefte aan comfort en luxe is dan duidelijk herkenbaar en vertaalt zich in een vraag naar ‘spa resorts’, welzijns centra en een hoger niveau hotelkamers (4 tot 5 sterren). De tendens om meer korte vakanties te nemen heeft eerder te maken met een beweegreden door een gemis dan een gebrek. Economische omstandigheden in het westen zijn nog steeds gunstig en staan vele mensen toe er regelmatig even tussenuit te gaan.

Het verlangen als hoofdmotief voor een vakantie kan in een groeiend aantal zogenaamde themareizen resulteren. Steeds meer groepsreizen spitsen zich op een specialisatie toe zoals vogels, orchideeën of natuurfotografie. Ook op spiritueel niveau zijn er steeds meer mogelijkheden om individueel of in groepsverband zich te ontplooien door yoga, reiki of andere op het oosten geïnspireerde bronnen.

Slot opmerking

De hier aangeboden uitleg over behoeftes, motieven en motiveringen geeft een basis aan van waaruit een inzicht verkregen kan worden in niet alleen het gedrag van toeristen, maar ook de veranderingen waar die onderhevig aan zijn. Het thema is gecompliceerd en behelst de beweegredenen voor het menselijk gedrag in het algemeen. Wat hier gesteld wordt geldt alleen voor het toerisme en is daarbij een vereenvoudigd model, wat in de praktijk tot groot nut kan strekken.

» Deze website is niet commercieel en genereert geen inkomsten; daarom wordt het op prijs gesteld, wanneer diegenen die de inhoud ervan actief gebruiken een vrijwillige donatie maken – klein en symbolisch als die maar mag zijn – door op de DONATE toets te drukken (Paypal systeem) onderaan deze pagina «

…